آق مسجد

آقْ مَسْجِد، نام سابق شهر قزل اردا و مرکز ایالتی به همین نام (قزل اردا) در شرق دریاچۀ آرال و در مسیر سفلای رود سیحون با حدود 129,000 نفر جمعیت (سرشماری 1972م) و°65 و´28 طول شرقی و°44 و ´48 عرض شمالی.
این شهر در محدودۀ سرزمین کم‌ارتفاع ترکستان (دشت توران قدیم) واقع است. ارتفاع متوسط ایالت قزل اردا و شهرهای آن از سطح دریا از 50 تا 200 متر متجاوز نیست. ساحل راست سیحون که قزل اردا در آن جای دارد، زمینهای کم‌ارتفاع و شنی و سراسر شوره‌زار است. آب و هوای ایالت قزل اردا و شهرهای آن (قزل اردا، آرالْسْک و کازالیْنْسْک) به شدت برّی و خشک است، تابستانهای آن بسیار گرم و دراز و زمستانها کوتاه و گرم و تقریباً بدون برف است. متوسط حرارت در شمال ایالت قزل اردا (و مرکز آن) در ژوئیه حدود 9 / 25 درجۀ سانتی‌گراد است و میزان بارندگی سالانه در شمال غربی این ایالت، نزدیک به ساحل آرال کم و در حدود 100 میلی‌متر و در نواحی دیگر این ایالت و شهر قزل اردا حدود 175 میلی‌متر است. رودخانۀ ایالت قزل اردا سیحون است که از شهر قزل اردا نیز می‎گذرد و در 1375ق / 1956م پائین‎تر از این شهر سد قزل اردا را بر آن ساخته‎اند.

سابقۀ تاریخی

این محل که درحدود 1235ق / 1820م به دست امرای مسلمان خوقند به صورت قلعه‎ای نظامی ساخته شد (دایرةالمعارف بزرگ شوروی)، باجگاهی بود که همۀ قبایل صحرانشینی که میان اورنبورگ و بخارا در رفت و آمد بودند، مالیات خود را در آنجا می‎پرداختند (دایرةالمعارف اسلام). در رجب 1267ق /  مارس 1852م، دسته‎های سپاه خوقند زیر نظر حاکم آق مسجد، یعقوب‎بیگ که بعدها والی کاشغر شد، بر ضد سپاه قزاق که از اتباع روسها بودند، حدود 100 روستا را در اطراف آق مسجد خراب کردند، اما سرهنگ روسی بلارامْبِرگ در ژوئیۀ همان سال بر آنان حمله برد، ولی باتیرباشی جانشین یعقوب‎بیگ جلو حملۀ او را سد کرد (همان). آق مسجد سرانجام در 20 شوال یا 13 ذیقعدۀ 1269ق /  28 ژوئیه یا 19 اوت 1853م توسط ژنرال پِروفْسکی تسخیر شد (همان؛ بارتولد، خاورشناسی در روسیه و اروپا، 299). نوشته‎اند که محافظان قلعه که از 500 نفر متجاوز نبودند و 3 عراده توپ داشتند، در مقابل سپاه روس مقاومت کردند و حکمران آق مسجد، محمدعلی نامی که در منابع روسی به نام محمدولی یا عبدولی یاد شده است، همراه بیشتر محافظان کشته شدند. از خوقند سپاهی به سرپرستی بکباشی قاسم بک به کمک او و بر ضد سپاه روس به آق مسجد آمد ولی اینان متحمل خسارات بسیاری شدند و کاری از پیش نبردند (دایرةالمعارف اسلام). روسها ابتدا آق مسجد را ویران کردند، اما در همان سال 1269ق / 1853م مجدداً آن را استوار ساختند، و به نام فاتح قلعه، پروفسکی نامگذاری کردند (همان). پس از انقلاب اکتبر (1917م) این شهر مجدداً یک‌چند آق مسجد نامیده شد اما در 1344ق / 1925م نام آن به قزل اردا تغییر یافت و پایتخت قزاقستان گردید. سپس در 1348ق /  ‌1929م آلماآتا به پایتختی این جمهوری برگزیده شد و از اهمیت قزل اردا کاسته گشت.

وضع امروزی

امروزه شهر قزل اردا مرکز اداری و بازرگانی ایالت قزل ارداست و به سبب عبور خط آهن ارنبورگ ـ تاشکند از آنجا، اهمیت سوق‎الجیشی و بازرگانی یافته است. قزل اردا دارای یک انستیتوی علوم تربیتی است که در 1971-1972 حدود 341،4 دانشجو داشته است. شهر همچنین یک هنرستان فنی تخصصی، یک دانشکدۀ پزشکی و دانشسرای دخترانه نیز دارد. به‌‌جز مؤسسات یاد‌شده، یک تئاتر بزرگ به نام کازاخ (قزاق) و یک موزۀ تاریخ و هنر محلی نیز در این شهر هست (دایرةالمعارف بزرگ شوروی). در حوالی شهر قزل اردا مزارع بزرگ برنج هست که از سد سیحون آبیاری می‎شود. قزل اردا به‌جز برنج به داشتن خربزه نیز معروف است که از اطراف شهر و داخل درۀ سیحون کشت می‎گردد. مهم‌ترین فعالیتهای صنعتی قزل اردا، صنایع سلولز، مقواسازی، تولید مصالح ساختمانی (تولید آجر و سیمان)، کفش، لباس، پوشاک بافتنی، ساخت کمباینهای ویژۀ خانه‌سازی، ساخت وسایل راه‌آهن و حمل‌ونقل زمینی و دریایی، صنایع غذایی (مانند ماهی، برنج، گوشت، لبیات، انواع نان و دانه‎های آسیاب شده) است و تقریباً همۀ شرکتها و مؤسسات صنعتی در شهر قزل اردا جای دارد.

مآخذ

اسلام آنسیکلوپدیسی؛ بارتولد، و. و، ترکستان‎نامه، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1352ش، 1 / 396؛ همو، خاورشناسی در روسیه و اروپا، ترجمۀ حمزه سردادور، تهران، ابن‎سینا، 1351ش؛ بریتانیکا (1978)؛ دایرةالمعارف اسلام؛ دایرةالمعارف بزرگ شوروی؛ وبستر جغرافیایی.

حسین قره چانلو